Οι πολίτες - ελεγκτές

 “Θα σας ταράξουμε στη νομιμότητα”

Ηλίας Ηλιού

βουλευτής, δικηγόρος, πρόεδρος της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς 

  

Ολοένα και συχνότερα ακούγεται ως τάση η πολιτική ανυπακοή και το δικαίωμα αντίστασης απέναντι στην βίαιη κατάλυση των δημοκρατικών ελευθεριών. Τα κινήματα και η μαχητικότητα, όμως, συχνά εξαντλούνται στην συμβολική απονομιμοποίηση των πολιτικών αποφάσεων, αποφάσεων που, δυστυχώς, όσες διαδηλώσεις κι αν γίνονται, εξακολουθούν να “περνούν” και να εφαρμόζονται εις βάρος όλων μας. Γιατί τα κέντρα αποφάσεων είναι μακριά από τα σημεία των κοινωνικών αγώνων και ξέρουν καλά να καταστέλλουν με τη βία κάθε διαφορετική φωνή. Ο πολίτης σήμερα, έχει όμως κι άλλες δυνατότητες, πέραν του να διατρανώνει φραστικά την αντίθεσή του. 

Όσο κι αν μας απογοητεύει η Ελληνική Δικαιοσύνη, με τις μεγάλες χρονικές καθυστερήσεις, το απαγορευτικό συχνά κόστος και τις άδικες αποφάσεις, παραμένει εκεί, ικανή μερικές φορές να γράψει ιστορία, όπως έκανε το Συμβούλιο της Επικρατειας επί χούντας, δημιουργώντας ένα νέο τότε συνταγματικό δικαίωμα: την υποχρέωση της Διοίκησης να ακούσει τον πολίτη πριν λάβει την απόφασή της. Όταν είχαν απολυθεί δικαστές από το καθεστώς και ζήτησαν την ακύρωση των απολύσεων από το ΣτΕ, αυτό έκρινε ότι οι απολύσεις ήταν παράνομες, επειδή είχαν κηρυχθεί  χωρίς προηγούμενη “ακρόαση” των δικαστών. (Μετά βέβαια από αυτό, η χούντα “ξήλωσε” όλους σχεδόν τους Συμβούλους του ανώτατου δικαστηρίου). Οι ατομικές διοικητικές πράξεις που λαμβάνονται χωρίς να έχει προηγουμένως ο πολίτης κληθεί να εκθέσει τις απόψεις του, είναι ακυρωτέες από την Δικαιοσύνη. Αρκεί βέβαια ο θιγόμενος να “κυνηγήσει” το θέμα, να μην επαναπαυτεί σε μια καταγγελία σε blogs ή σε μέσα ενημέρωσης. Μια άλλη δυνατότητα που μπορεί να κάνει την Διοίκηση να “ιδρώσει”, είναι το δικαίωμα της “αναφοράς” και της πρόσβασης στα έγγραφα: όταν ο πολίτης απευθύνεται σε μια υπηρεσία, αυτή έχει την υποχρέωση να απαντήσει αιτιολογημένα κι όταν αυτός ζητάει αντίγραφα εγγράφων, οι υπηρεσίες έχουν υποχρέωση να του τα δώσουν. Αν δεν τηρηθούν οι νόμιμες προθεσμίες που προβλέπονται για αυτές τις ενέργειες του κράτους, ο πολίτης μπορεί να αποζημιωθεί, προσφεύγοντας σε ειδική επιτροπή του Υπουργείου Εσωτερικών.  

Αν αυτά ακούγονται πολύ θεωρητικά, είναι γιατί δεν τα έχουμε ενσωματώσει στην καθημερινότητά μας. Είναι και γιατί δεν τα ξέρουμε. Τα δικαιώματα θα έπρεπε να διδάσκονται παντού, όχι μόνο στις νομικές σχολές. Είναι πολύ πιο χρήσιμα για έναν σύγχρονο πολίτη, από ό,τι λ.χ. η γεωμετρία και η φυσική. Αλλά το “σύστημα” προτιμά να μας έχει δέσμιους ενός νέου είδους “καναπέ”, μιας αδιέξοδης καταγγελίας που δεν οδηγεί σε λύσεις και ανατροπές. Το ίδιο το “σύστημα” έχει προβλέψει πάντως δυνατότητες ακύρωσης των άδικων αποφάσεών του, επαναπαυόμενο ίσως στο ότι οι πολίτες δεν θα τις ασκήσουν ποτέ. Οι πολίτες όμως στη σύγχρονη δημοκρατία (“τυπική”, “ατελή” ή όπως αλλιώς θέλετε πείτε την), έχουν πολύ περισσότερα δικαιώματα για να ελέγξουν το κράτος και την κάθε ασύδοτη εξουσία, από κάθε άλλη εποχή. Ο Συνήγορος του Πολίτη είναι μια ανεξάρτητη αρχή που -όσο κι αν μας απογοητεύει με τις χλιαρές επεμβάσεις της- έχει επιτελέσει πολύτιμο ελεγκτικό έργο που βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο input που έχει από τους πολίτες. Η Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, επίσης, είναι ένας θεσμός που μπορεί να απαγορεύσει αθέμιτες πρακτικές που βάλλουν εναντίον των προσωπικών πληροφοριών. Δεν την ρωτάει το κράτος πάντα, όταν παίρνει τέτοιες αποφάσεις: αξίζει τότε να πάμε εμείς εκεί και να τους θέσουμε υπόψη αυτή την περιφρόνηση, η οποία είναι παράνομη! Ο Συνήγορος του Καταναλωτή, η Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων, οι Συμπαραστάτες του Δημότη – σε όσες πόλεις έχουν εκλεγεί- είναι νέες δυνατότητες μέσα από τις οποίες ο πολίτης μπορεί να ασκήσει μια νέα διαρκή ελεγκτική λειτουργία που ξεφεύγει από το κλασικό “τιμωρητικό”, αλλά στιγμιαίο, εκλογικό δικαίωμα. Όσο κι αν το εργατικό δίκαιο παραμένει γενικά ανεφάρμοστο στην πράξη, αφού ο εργαζόμενος δύσκολα θα τα “βάλει” με τον εργοδότη, η Επιθεώρηση Εργασίας βρίσκεται πάντοτε εκεί, έτοιμη να μεσολαβήσει για μια ήπια επίλυση ή και, ορισμένες φορές, με επιβολή προστίμων. Όσο κι αν οι θεσμοί έχουν διαβρωθεί, δεν έχουμε κανένα λόγο να μην περάσουμε κι από αυτούς, να κυνηγήσουμε τα δικαιώματά μας, να τους ταρακουνήσουμε για να αναγκαστούν να επιβεβαιώσουν και τον λόγο της ύπαρξής τους. 

Αν ένα άτομο δεν δικαιωθεί μέσα από τις δυνατότητες των ελληνικών θεσμών, μπορεί να προσφύγει, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Μπορούμε να κατηγορήσουμε την Ευρώπη για πάρα πολλά, σίγουρα όμως όχι για τα νέα δικαιώματα που μας έχει δώσει, όσο κι αν για πολλές κοινωνικές ομάδες αυτά είναι θεωρητικά, γιατί δεν έχουν την οικονομική, ηλικιακή, γλωσσική ή άλλη δυνατότητα να τα ασκήσουν. Εδώ υπεισέρχεται ο ρόλος των ανθρωπιστικών οργανώσεων και, γενικότερα, της κοινωνίας των πολιτών. Υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα  σύλλογοι πολιτών που δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον τομέα και εκπροσωπούν ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, ασκώντας προσφυγές σε  ελεγκτικούς θεσμούς, κρατικούς και διακρατικούς. Για τα κοινωνικά δικαιώματα (εργασία, εκπαίδευση, στέγαση, οικογένεια, περιβάλλον) υπάρχει η  Επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, στην οποία μπορούν να προσφύγουν αντιπροσωπευτικοί σύλλογοι και να αξιώσουν την καταδίκη του κράτους για παραβίαση. Είναι ίσως από τους λιγότερο γνωστούς ευρωπαϊκούς θεσμούς, κι όμως, έχει ήδη καταδικάσει την Ελλάδα για παραβίαση κοινωνικών δικαιωμάτων και υπάρχουν ακόμη εκκρεμείς προσφυγές εναντίον της χώρας.

Χωρίς να παίζουμε το ρόλο του εισαγγελέα, δεν αξίζει να αφήσουμε αυτές τις δυνατότητες αναξιοποίητες. Ένας ολοκληρωμένος αγώνας κατά των κοινωνικών αδικιών δεν ξεκινάει και καταλήγει στην φραστική καταγγελία και την διαμαρτυρία: πρέπει να περνάει και μέσα από τις θεσμικές δυνατότητες που το ίδιο το σύστημα ευελπιστεί ότι θα περιφρονήσουμε. Με κόστος, καθυστερήσεις, αδικίες, άκαμπτες πολλές φορές συμπεριφορές των δημόσιων λειτουργών, με αβέβαιο αποτέλεσμα, αλλά πάντα με την ελπίδα ότι κάτι μπορεί να αλλάξει. Ο πολίτης που μπορεί στοιχειωδώς να ασκήσει τα δικαιώματα αυτά, θα έλεγα ότι έχει πια ένα καθήκον να ενεργοποιήσει αυτούς τους μηχανισμούς. Δεν πρόκειται για την παλιά αντικοινωνική δικομανία, του “αγανακτισμένου” γείτονα που έφερνε τον αστυνόμο όταν ανέβαζες λίγο πιο δυνατά τη μουσική, ούτε βέβαια για την εκδικητική πολιτική δίωξη των έκτακτων στρατοδικείων άλλων εποχών. Πρόκειται για άσκηση δικαιωμάτων που οδηγεί κάποτε σε – εκ των υστέρων- συμμετοχή στην διαμόρφωση των αποφάσεων που μας αφορούν όλους ή και στην ανατροπή τους. Δεν θα πετύχουμε πάντα, το σύστημα έχει γερές εσωτερικές αντιστάσεις. Αλλά δεν θα “πέσουμε” και αμαχητί. 

Έχοντας πάρει μέρος πολλές φορές ως δικηγόρος σε τέτοιες συλλογικές πρωτοβουλίες, κυρίως σε δικαστήρια και κυρίως με υποθέσεις που αφορούν τον ρατσισμό, πρέπει να πω ότι πάντα ξεκινώ απαισιόδοξος κι όμως, τις περισσότερες φορές, στο τέλος πάντα “κάτι κινείται”. Θυμώνω με τη συντηρητική στροφή που έχει πάρει τα τελευταία χρόνια το Συμβούλιο Επικρατείας, όπως και με το σταθερά μισαλλόδοξο  Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, αλλά δεν θα τα “χαρίσω” σε κανέναν. Είναι θεσμοί που δημιουργήθηκαν για να παρέχουν υπηρεσίες σε εμάς τους πολίτες και αυτές τις υπηρεσίες θα τις διεκδικήσω, όσο μπορώ. Kαι κανένας δημοκρατικός πολίτης δεν μπορεί να μη χαρεί με την πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας που, μεσούσης της προεκλογικής περιόδου, ανέστειλε την απόφαση της διακομματικής επιτροπής με την οποία αποκλείονταν από τον τηλεοπτικο χρόνο τα “μικρά” κόμματα, δίνοντας προθεσμία στη Διοίκηση να εκδώσει σε 48 ώρες νέα απόφαση που να διασφαλίζει την πολυφωνία. 

Είναι δουλειά μυρμηγκιού και για γερά νεύρα, αλλά μερικές φορές, μέσα από τέτοιες κινήσεις, οι πολίτες-ελεγκτές μπορεί να πετύχουν πολύ περισσότερα κι από την πιο μεγαλειώδη διαδήλωση. Γι' αυτό, ας μην δαιμονοποιούμε την “νομιμότητα”, όταν αυτή αποτελεί ένα γενικό κριτήριο με το οποίο μπορεί να ελεγχθεί η εξουσία, με τα ίδια της τα “όπλα”. 

Το κείμενο γράφτηκε για το περιοδικό UNFOLLOW, τεύχος #6.